در جای جای کشور پهناور ایران، کسانی را می توان یافت که اثر خاصی در فرهنگ و ادب این مرز و بوم گذاشته اند. خطّه عالم پرور نیشابور با پرورانیدن عالمان بزرگ و ادیبان نام آور، فرهنگ دوستی خویش را به رخ دیگر مناطق کشیده است. یکی از چهره های درخشان عرصه ادبیات عرفانی، عطار نیشابوری است که اشعار و به ویژه مثنوی هایش، گوش دل را نوازش می دهد.
تولد
فرید الدین ابو حامد محمد بن ابی بکر معروف به عطار نیشابوری، یکی از شاعران و عارفان نام آور ایران، در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم ه . ق است. او در قریه «کَدْکَن» یا «شادیاخ» که در آن زمان از توابع نیشابور بود به دنیا آمد. از دوران کودکی او اطلاعی در دست نیست، جز اینکه پدرش به شغل عطاری و گیاه درمانی مشغول بوده و مهارت ویژه ای در این کار داشته است. بعد از وفات پدر، فرید الدین کار عطاری را ادامه می دهد.
انقلاب روحی
داستان های مختلفی در چگونگی تحول و انقلاب روحی عطار بر سر زبان هاست. معروف ترین آنها بدین قرار است که روزی درویشی به مغازه عطار رفت و در راه خدا چیزی برای خویش خواست. بعد از چندین بار طلب کردن، وقتی جوابی از عطار نشنید به او گفت: ای خواجه! هنگام مرگ چگونه می خواهی دست از این دنیا برداری؟ عطار گفت: همان گونه که تو از دنیا خواهی رفت. درویش گفت: آیا تو می توانی همانند من بمیری؟ عطار پاسخ داد: آری. درویش، کاسه چوبی خود را زیر سر نهاد و با گفتن لفظ جلاله «اللّه » از دنیا رفت. با دیدن این صحنه، قلب عطار آتش گرفت و از مغازه بیرون رفت و روش زندگی خویش را برای همیشه تغییر داد.
در جست و جوی استاد
زمانی که عطار آمادگی روحی در خویش احساس کرد، به خدمت عارف معروف آن زمان «رکن الدین اَکّاف» رفت و به دست او توبه کرد. از آن پس، عطار به ریاضت و مجاهدت با نفس مشغول شد و چندین سال نزد رکن الدین ماند. او نیز همانند دیگر عارفان و به رسم سالکان طریقت، بخشی از عمر خویش را در سفر گذراند و از مکه تا ماوراءالنهرین به مسافرت پرداخت و بزرگان زیادی را زیارت کرد و به راستی که «بسیار سفر باید تا پخته شود خامی». او در این سفرها پخته شد و پس از آنکه جوانی خود را صرف علم آموزی و تجربه اندوزی کرد، در دوران پیری، به گوشه گیری و عزلت نشینی پرداخت و مشغول سرودن و نوشتن آثار منظوم و منثور خویش شد.
آثار
آثار عطار دو دسته اند؛ منظوم و منثور. آثار منظوم او عبارت است از: دیوان اشعار که شامل غزلیات، قصاید و رباعیات است. مثنوی های الهی نامه، اسرار نامه، مصیبت نامه، وصلت نامه، بلبل نامه، منطق الطیر، جواهرالذّات، حیدر نامه، مختارنامه، خسرونامه، اشترنامه، مظهر العجائب و لسان الغیب. البته برخی، این دو اثر اخیر را از آثار او نمی دانند.
عطار افزون بر آثار منظوم، آثار منثوری نیز داشته که معروف ترین آنها، تذکره الاولیاء است. او در این کتاب، ۹۶ تن از بزرگان و عارفان صوفیه را معرفی کرده است.
ویژگی سخن عطار
عطار، یکی از شاعران بزرگ صوفی مسلک و از مردان نام آور تاریخ ادبیات ایران است. سخن او ساده و گیراست. عطار برای بیان مقاصد عرفانی خود، بهترین راه را برگزید؛ یعنی آوردن کلمات ساده و کلام بی پیرایه. اگر چه در ظاهر، کلام او استحکام سخن شعرای دیگر همچون سنایی را ندارد، ولی همین بیان ساده که از دل سوخته او برخاسته است، خواننده را مجذوب می کند. افزون برآن، استفاده از تمثیلات و بیان داستان ها و حکایات مختلف، از جاذبه های آثار اوست که سرمشق عارفانی همچون مولوی و جامی قرار گرفته است و آنان زبان به مدح عطار گشوده اند؛ چنان که مولوی می گوید:
عطار روح بود و سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطار آمدیم
کجایی
ز عشقت سوختم ای جان کجایی بماندم بی سر و سامان کجایی
نه جانیّ و نه غیر از جان چه چیزی نه در جان نه برون از جان کجایی
ز پیداییّ خود پنهان بماندی چنین پیدا چنین پنهان کجایی
هزاران درد دارم لیک بی تو ندارد درد من درمان کجایی
چو تو حیرانِ خود را دست گیری ز پا افتاده ام حیران کجایی
ز بس گر عشق تو در خون بگشتم نه کفرم ماند و نه ایمان کجایی
شد از توفان چشمم، غرقه کشتی ندانم تا در این توفان کجایی
چنان دلتنگ شد عطار بی تو که شد بروی جهان زندان کجایی
شاهکاری از ادب و عرفان
منظومه منطق الطیر، از شاهکارهای زبان فارسی است که عطار آن را با توحید آغاز کرده و در فنا فی اللّه به اتمام رسانیده است. این اثر، منظومه ای است رمزگونه و تمثیلی که ۴۶۰۰ بیت دارد. موضوع این منظومه، هفت شهر عشق است که سالک برای رسیدن به خدا باید بپیماید: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا. پرنده سیمرغ، تمثیلی از ذات باری تعالی و هدهد، پیر مرشد است. در این منظومه، عطار با آمیختن تمثیل و ادب با عرفان، به راستی که هم اثری ادبی بر جای نهاده و هم توانسته است مسائل عرفانی و مشکلات سیر و سلوک را به زیبایی تمام به نمایش درآورد.
وفات
سال وفات عطار را ۶۲۷ دانسته اند. هنگام یورش مغولان به نیشابور و قتل عام مردم، ضربت شمشیری بر دوش وی اصابت کرد که موجب وفات او شد. می گویند وقتی خون از زخمش جاری شد و آثار مرگ بر او عارض گردید، با خون خود بر دیوار این رباعی را نوشت:
در کوی تو رسم سرفرازی این است مستان تو را کمینه بازی این است
با این همه رتبه هیچ نتوانم گفت شاید که تو را بنده نوازی این است
سرانجام، این عارف نامی را در نزدیکی شهر نیشابور به خاک سپردند.
نشان جانان
تا چشم بر ندوزی از هر چه در جهان است در چشم دل نیاید چیزی که مغز جان است
در عشق، درد خود را هرگز کران نبینی زیرا که عشق جانان دریای بی کران است
تا چند جویی آخر از جان نشان جانان در باز جان و دل را کین راه بی نشان است
تا کی ز هستی تو کز هستی تو باقی گر نیست بیش مویی، صد کوه در میان است
هر جان که در ره آمد لاف یقین بسی زد لیکن نصیب جان زان پندار یا گمان است
رند شراب خواره چون مست مست گردد گوید که هر دو عالم در حکم من روان است
لیکن چو باهش آید در خود کند نگاهی حالی خجل بماند داند که نه چنان است
منابع و مآخذ:
۱. مصطفی بادکوبه ای، زندگی شیخ فرید الدین عطار، شرکت توسعه کتابخانه های ایران.
۲. پوران شجیعی، مسافر سرگشته، سیمای دانش.
۳. محمود حکیمی، در مدرسه پیر نیشابوری، چاپ قلم.
۴. علی معصومی، چهره ها و قصه ها، پیام محراب.
۵. نرم افزار شهریار.
۶. نرم افزار دُرج.
منبع:
