به مناسبت روز ارتباطات و روابط‌عمومی؛ تحلیلی بر فقه رسانه

برای بررسی عمیق موضوعات اجتماعی همانند رسانه، نخستین و مهم‌ترین گام، نظریه پردازی کلامی درباره جامعه است (جامعه شناسی دینی)، گام دوم، رسیدن به یک نظریه فقهی در جامعه به عنوان موضوع حکم فقهی ِنسبت با جامعه است و گام سوم عبارت است از توجه به خود (فقه جامعه).

رسانه، مرزناشناس ترین و نافذترین موضوع اجتماعی است و هیچ چیزی به اندازه رسانه، نفوذ پیدا نمی کند. چتر رسانه، بر همه موضوعات اجتماعی گسترده است و از دین و فرهنگ و هنر تا مسائل اقتصادی، رفاهی، سیاسی و محیط زیست، همه را فرا می گیرد و تحت تأثیر خود قرار می دهد و شاید بتوان گفت رسانه، کلان ترین موضوع اجتماعی در فقه است.

 

رویکرد فقهی به موضوع رسانه

رسانه، پدیده ای پویا و رو به توسعه است و اگر کسی با یک نگاه کلیشه ای بگوید: «به رسانه نزدیک نشوید»، از نظر فقهی پاسخ کاملی نداده است و شاید حتی آن پاسخ درست به شمار نیاید؛ زیرا رسانه  بدون اجازه و اراده ما و با صرف نظر از نزدیک شدن یا نشدن ما، تأثیرات خود را به شکل حداکثری بر جامعه می گذارد؛ به همین دلیل، با فتواهای فقهی مشابه آنچه درباره زنا و مال یتیم و کتب ضلال داریم، و با آن ادبیات، نمی توان به سراغ رسانه آمد و این گفته  که «نزدیک نشوید»، تأثیری ندارد، بلکه باید با نگاه دیگری احکام مربوط به رسانه را استنباط کنیم؛ زیرا از یک سو، فرار از رسانه و دوری از آن، بیهوده است و ناگزیر، باید با آن روبه رو شویم و از سوی دیگر، رسانه تأثیر بسیار زیادی در تضعیف یا تقویت دین دارد و نمی توان آثار دینی اش را نادیده گرفت.

 

گستردگی و گریزناپذیری تأثیرات رسانه

این گفته که رسانه امری بشری است نتایجی دارد. ما چه بخواهیم و چه نخواهیم، بخشی از جامعه بشری امروز هستیم که موضوعات این جامعه، با رسانه شکل می گیرد. پس اگر کنار بکشیم، فقط خود را منزوی کرده ایم؛ حال آنکه در ارتباط با موضوعات جامعه بشری، باید بخش فعالی در این جامعه باشیم. دراصل در موضوعاتی که مربوط به جامعه بشری است، اگر مسلمانان و دینداران فعالانه عمل نکنند، در انزوا قرار خواهند گرفت؛ پس اگر بخواهیم بر اساس حکم «عدم اقتراب»، با رسانه روبه رو شویم و خود را به پرهیز از رسانه ملزم کنیم، ثمره ای نخواهد داشت، جز اینکه بنشینیم و شاهد باشیم که رسانه تأثیرات حداکثری خود را در همه حوزه ها بر جای می گذارد. اگر ما وارد این عرصه نشویم، چنین نیست که رسانه کار خود را در جهان تعطیل کند و موضوعات را دگرگون نکند و تأثیرات خود را بر جای نگذارد. کارش را می کند و چون ما بخشی از جامعه بشری هستیم، ما را هم دربرمی گیرد.

ممکن است کسی اشکال کند: تأثیرات رسانه، اختیار را از ما سلب نمی کند، پس گریزناپذیر نیست. پاسخ این است که گریزناپذیر بودن رسانه، به معنای جبری بودن آن نیست و منظور از تأثیر در اینجا، تأثیرات اجباری نیست، بلکه منظور این است که اگر به سراغ او نروید، او به سراغ شما می آید؛ پس شما پیش دستی کنید و به سراغ او بروید؛ یعنی نظریه پردازی کنید و بکوشید محتوای این تأثیرات  را ّدینی یا انسانی کنید تا بتوانید در مناطقی که دین ما حضور ندارد نیز فعالیت کنید.

 

رویکردهای موجود درباره رسانه

فرض این است که ما می خواهیم «جامعه» را بسازیم، نه فقط یکی دو نفر را. وقتی مفاهیم جامعه تغییر کند، فرد چه بخواهد و چه نخواهد، اگر حتی ارتباط مختصری با جامعه داشته باشد، می بیند که متأثّر از رسانه است؛ بنابراین رویکرد فقهی «عدم الاقتراب»  و «تحریم»، شدنی نیست و اگر هم ممکن باشد، کارساز نیست و نه تنها تأثیر نمی گذارد، بلکه حتی دین را منزوی تر نیز می کند. هیچ کدام از این دو نگاه، کارگشا نیست و حتی بر سختی کار می افزاید و باعث می شود میدان برای رسانه ها خالی شود و نسلها به توجه بیشتر به رسانه تحریک شوند.

در مقابل نظریه آخرالزمانی، این دیدگاه مطرح است که دین در دوره غیبت معصوم نیز می تواند به ال، در جامعه حضور داشته باشد و بخشهایی همچون رسانه را مهار و مدیریت کند. رسانه ّصورت فع فرصت است و فرصتهای دوسویه دارد: هم ممکن است در اختیار دین قرار گیرد و هم ممکن است به جایگاه اجتماعی دین آسیب زند.

 

فقه جامعه و فقه اجتماعی

مقدمه ضروری دیگری که در بحث فقه رسانه باید بیان شود این است که شریعت ما به طور دقیق ّمقد به مسائل اجتماعی توجه کرده است و نقصی در آن راه ندارد. تلاش ما در فقه نیز برای اجرای شریعت است؛ ازاین رو، فقهای ما نیز ناگزیر، به سراغ مسائل اجتماعی هم رفته اند، اما نه با نگاه اجتماعی. فقیه منابع حکم فقهی را خوب می شناسد، ولی مادامی که موضوع خوب شناخته نشود و  مبتنی بر نگاه جامعه شناختی دقیق نباشد، کار او مفید نخواهد بود. اینکه موضوع شناسی مبتنی بر نگاه جامعه شناختی نداریم، ناشی از این است که با نگاه دینی جامعه شناسی نکرده ایم و تحلیل جامعه شناختی آموزه های دین، نیازی است که باید برآورده شود.

اگر تلاشی هم در این عرصه انجام شده باشد، بسیار کم است و همان مقدار اندک نیز به فرض وجود، به حوزه فقه نیامده است تا مبنای استنباط قرار گیرد. جامعه با ساختاری که دارد، ارزش می سازد یا در ارزشها تحول و کنش و واکنش ویژه ای با نظام ارزشی جامعه دارد. تا زمانی که ما این ابعاد جامعه را نشناسیم، ورودمان به مسائل اجتماعی، نه تنها مفید نیست، بلکه گاه مضر هم هست.

 

فقه جامعه و لزوم توجه به آثار اجتماعی حکم

بر پایه آنچه گذشت، برای بررسی عمیق موضوعات اجتماعی همانند رسانه، نخستین و مهم ترین گام، نظریه پردازی کلامی درباره جامعه است (جامعه شناسی دینی)، گام دوم، رسیدن به یک نظریه فقهی در  جامعه به عنوان موضوع حکم فقهی ِنسبت با جامعه است و گام سوم عبارت است از توجه به خود (فقه جامعه). در موضوعات اجتماعی دیگر نیز همین گونه است؛ برای نمونه، وقتی بحث حجاب را به عنوان مقوله ای اجتماعی در نظر می گیرد، درمی یابید که در این عرصه، نیازمند فرهنگ سازی هستید و برای این کار، باید وارد فقه فرهنگ شوید، اما تا وقتی که نگاه دین شناسانه ای نسبت به اجتماع نداشته باشید، نمی توانید فقه فرهنگ برپا کنید.

اگر سراسیمه وارد کار شوید و فقه فرهنگ بنا کنید، مشکل ساز نیز خواهد بود و پیامدهای ّ احکامی به دست خواهد آمد که نه تنها سودی ندارد، بلکه حتی پیامدهای ناگواری خواهد داشت. شما نمی توانید چشم خود را ببندید و کاری نداشته باشید که فتوای شما پس از ورود به جامعه، چه وضعیتی پدید می آورد و چه آثاری در پی دارد. در صورتی که فرهنگ، جامعه و اجتماع را بشناسید، گام نخست را استوار برخواهید داشت و این بر فروع فقهی نیز تأثیر خواهد نهاد.

 

محورهای تأثیرات رسانه بر جامعه

پیام وقتی در رسانه است، گفته ای بیش نیست. البته بر اساس آنچه گذشت، منظور از «گفته» در اینجا، اعم از «قول» است و هر سخن، سلیقه و اندیشه ای را شامل می شود. این سخن، اندیشه یا سلیقه، وقتی در قالب یک پیام رسانه ای انتقال پیدا می کند و به جامعه می آید، در فضای جامعه و بین افراد آن دست به دست می شود و تحولاتی در این بین رخ می دهد که به فرد برنمی گردد. اگر آن پیام قابلیتی داشته باشد، افراد آن جامعه آن را به مرحله عمل می آورند و اگر توانایی شکل دادن به نهاد اجتماعی را داشته باشد، جامعه آن نهاد اجتماعی را با آن اندیشه پدید می آورد.


منبع: پایگاه تخصصی وسائل

در خبرنامه سایت عضو شوید و آخرین مطالب سایت را در صندوق ایمیل‌تان دریافت کنید

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا