رسانه دینی یا دین رسانه‌ای

نخستين مسـئله در تبيـين ديـن و رسـانه، بازشناسـی ذات رسانه، ويژگی‌های رسانه، ظرفيت و توانايی رسانه، تاريخ معرفتـی و دانـش رسـانه، نسبت ميان رسانه و فرهنگ غـرب و تفكـر ليبرالـی، رسـانه و ذات سكولاريسـم و مسائل تمدن است.

نسبت صحیح دین و رسانه

اغلـب بـه سبب فقدان پژوهش های مناسب، دو حوزه رسانه و دین به طور مجزا مورد مطالعـه قرار می گیرد و تحلیل نسبت میان ارتباطات (رسانه) و تجدد یا مدرنیته بر مبنای سه نگرش روابط ملی، فایده گرا و ساختارگرا انجام میشود. بسیاری از نظریات موجود درباره دین و رسانه، بـه سـوی “دیـن رسـانه ای” گـرایش داشـته و یـا در حـالتی خوش بینانه درصدد توضیح ابزار بودن هر یک برای دیگری است. رسانه دینی تأکید دارد که نه رسانه صرفاً ظرفی برای دین است و نه تکنولوژی رسانه می تواند دین را در حد یک پیام فرو بکاهد.

از این رو نه می توان رسانه را پدیده ای ثانوی فرض کرد و نه دین را امری منحاز. نخستین مسـئله در تبیـین دیـن و رسـانه، بازشناسـی ذات رسانه، ویژگی های رسانه، ظرفیت و توانایی رسانه، تاریخ معرفتـی و دانـش رسـانه، نسبت میان رسانه و فرهنگ غـرب و تفکـر لیبرالـی، رسـانه و ذات سکولاریسـم و مسائل تمدن است. در این مقاله، کارکردهای رسانه، رویکردهای قابل بحث در باب رسانه و دین و ساحت های قابل تداخل دین در رسانه دینی بررسی شده است.

 

هفت پـیش انگـاره درباره نسبت دین و رسانه

تبیین و تحلیل نسبت میان دین و رسانه از پرنزاع انگیزتـرین موضـوعات حاضـر در مسـئله رسانه دینی است. این مناقشات آنقدر پردامنـه اسـت کـه هـیچ تـوافقی بـر مبنـای دیـن و ساحت ها و قلمرو آن وجود ندارد. هیچ اجماعی بر سر ترکیب “رسانه دینی” که رسانه بـر دیـن چیرگـی دارد یـا بـالعکس، صـورت نگرفتـه اسـت. از ایـن رو معتقـدم کـه بـدون پیشفرض های معقول، نمی توان از این نظریه سخن گفت. هفت پـیش انگـاره بـرای طـرح مسئله ضروری است:

۱. علی رغم تمامی نزاع های موجود، نگارنده اصطلاح “رسانه دینی” را برمی گزیند و مراد از آن را کارکرد غایتی دین در رسانه تلقی می کند.

۲. تفاوت دو تعبیر “رسانه دینی” و “دین رسانه ای” سبب شده تا تأکید شود که در هیچ جای این پژوهش، مقصود ما از نسبت دین و رسانه، تعبیر دوم نیست، مگر آنکه صراحتاً از آن برای تمایز نهادن استفاده شود.

منظور ما از رسانه دینی، نسبت متعامل گونه دو حوزه است درحالیکه دین رسانه ای، بر فروکاهش ساحت های دین و فربهی حوزه رسانه تأکید دارد . به علاوه، دیـن رسـانه ای، بـا جریان تبشیرگری تلویزیونی به جهت پروتستانیزم سازگارتر است تا آنچه ما امروزه بر نقش دین در تغییر ذات رسانه تأکید داریم.

۳. مراد ما از دین تنها دین اسلام است. در نوشتار حاضر، به هیچ روی قصد نداریم تا نسبت میان ادیان خواه الهی و خواه بشری را با رسانه برررسی کنـیم. البتـه از منظر دیگری می توان نسبت دین به معنی عام با رسانه بـه معنـی عـام را مـورد پژوهش مستقل قرار داد.

۴. همه وجوه و قلمرو دین منظور ماست. در رسانه دینی درصدد نگاه تک بعدی از دین نیستیم. امری که در اکثر رسانه های دینی وجود دارد. دین به معنـای وسـیع یعنی ایمانی، اعتقادی، معرفت شناسانه، اخلاقی، اجتماعی و آیینی مد نظر ماست.

۵. رسانه معنای گسترده ای دارد. بسیاری از تحقیقات امروزه بـر سـینمای دینـی و تحلیل فیلمهای دینی متمرکز شده همچنان که پدیـده هـای نوظهـور رسـانه ای و نسبت آنها با دین و اخلاق نیز مورد مطالعه است. در این پژوهش تنها به رادیو و تلویزیون و به طور خاص بر تلویزیون تأکید شده و نسـبت ایـن دو بـا دیـن مورد سنجش و ارزیابی قرار میگیرد.

۶. در”رسانه دینـی” همـه کارکردهـای چهارگانـه رسـانه یعنـی اطـلاع رسـانی و تفسیری، سرگرمی و تفریحات، آموزش و بالاخره تربیتی و ارشادی مطمح نظـر است. بسیاری از رسانه های دینی تنها به کارکرد تربیتی و حداکثر آموزشی روی آوردند، درحالیکه در کارکرد سرگرمی و تفریحی بیشترین مناقشات میان حوزه رسانه و دین وجود دارد که آیا دین با سرگرمی های مبتذل و حتی غیرمبتذل امـا غیرمفید سر سازگاری دارد یا خیر.

۷. رویکرد اصلی نگارنده که بنیاد تحلیل ما را در رسانه دینی شکل می دهد، نظریـه غایت انگارانه است. معتقدم این رویکرد تاکنون چندان مورد پژوهش و مطالعـه واقع نشده است.

با توجه به پیشفرض های فوق کوشش ما این خواهد بود تا مسئله رسـانه دینـی را در سه محور اساسی با سه پرسش بنیادین، پژوهش کنیم:

الف) معنای صحیح دین و رسانه چیست؟

ب) رسانه دینی چه ماهیتی دارد؟

ج) دلایل موافقان و مخالفان رسانه دینی کدام است؟

 

تعریف رسانه دینی

“ذات باوری” خصلت بنیادین مشترک میان رسانه و دین است. پرسش پیشین ما ایـن بـود که آیا می توان ذات سکولار و غربیت را از رسانه تفکیک کرد؟ حال پرسش ما ایـن اسـت که آیا در رسانه دینی همچنان که ذات را از رسانه می زداییم، باید قائل بـه پایـان ذات بـرای دین نیز باشیم؟ ویلفــرد کنتــول اســمیت در کتــابی بــا عنــوان معنــا و پایــان دین منتشـر سـاخت و در آن از زدودن ذات در دیـن سخن گفت. این نظریه بعدها با تفکـر جان هیـک دربـاره کثـرت گرایـی دینـی بسط یافت و نظریه ای بدیع تلقی گردید. اسمیت معتقد است که انکار ذات باوری در دین مقید به شروطی اسـت، از ایـن رو در همان حال که ذات را برای دین رد می کنیم، باید قائل به امری به نام “وضع دینـی” باشـیم.

آنت دو وریس در مقاله در باب رسانه ها، دین جهانی، ساحات عمومی… می نویسد:  پس از مدت ها که مسئله دین در حوزه های اجتماعی از جمله رسانه مسکوت مانده یا مـوردغفلت قرار گرفته بود، اینک روابـط تکنولـوژی هـای رسـانه ای جدیـد و پدیـده ای دیـن و بازگشت آن در جهان معاصر به منزلـه عـاملی سیاسـی از اهمیتـی جهـانی برخـوردار شـد. اما حقیقت این است که به سبب فقدان پژوهش های مناسب، همچنان دو حوزه رسانه و دین به طور مجزا مورد مطالعه قرار می گیرد. بسـیاری از نظریـات موجـود دربـاره دیـن و رسانه، به سوی “دین رسانه ای” گرایش داشته و یا در حالتی خوش بینانه درصـدد توضـیح ابزار بودن هر یک برای دیگری است. رسانه دینی تأکید دارد که نه رسانه صرفاً ظرفی برای دین است و نه تکنولوژی رسانه می تواند دین را در حد یک پیام فروبکاهـد. از ایـن رو نـه می توان رسانه را پدیده ای ثانوی فرض کرد و نه دین را امری منحاز.

 

کارکردهای دینی رسانه

دریدا برای نخستین بار در غرب، بدون توجه به پدیده تلویزیون تبشیری پروتسـتان هـا در ایالات متحده، پیوندی درونی میان دین و رسانه قائل اسـت. دریـدا در کتـاب ایمـان و دانش معتقد است که دین و رسانه را نه به صورت تفکیک، بلکـه بایـد در نسـبت بـه هـم مطالعه کرد. به باور وی، هر نوع پژوهش در دین می تواند در فهـم رسـانه تـأثیر بگـذارد و همینطور بالعکس. دریدا به صراحت بر رابطه ذاتی بین رسانه و دین تأکید می ورزد و معتقد اسـت، شـدت ایـن رابطـه مـی توانـد بـه تغییـر ماهیـت و سـاختار تکنولـوژی رسـانه ای بیانجامد.

کارکردهای دینی رسانه در دوره اخیر که در اسـلام و مسـیحیت ظهـور یافـت، قرائن بسنده ای در امکان وقوع مناسبت میان دین و رسانه می باشد. گاه از دینـی بودن رسانه انتظار انتقال پیام دینی در ظرف رسانه با حفظ شـرایط و اقتضـائات رسانه را داریم و گاه به دنبال تغییر ساختار و محتوا در ظرف بوده و بـه رسـانه تنها بسان محمل نگاه نمی کنیم. در چنین شرایطی کارکرد رسانه و ابزارها دینـیشده و رسانه را از ذات سکولار و غربی بودنش جدا کـرده و پیونـد مناسـب و عقلانی میان کارکرد رسانه و دین ایجاد خواهد شد. گرچه رسانه دینی بایـد بـه نظریه غایت انگارانه مؤدی شود، اما دیـدگاه کارکردگرایانـه چـرخش مهمـی در رویکردهای رسانه ای محسوب شده و مرتبـه نخسـت رسـانه دینـی محسـوب می گردد.

برای دانلود اصل مقاله اینجا کلید کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا