به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین حجت‌الله بیات؛ مدیر مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی در گفت‌وگو با افق حوزه، ضمن معرفی مؤسسه به بیان عملکرد، بیان آسیب‌ها و رفع آنها و همچنین به مأموریت و چشم‌انداز مؤسسه پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
عملکرد مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی را چگونه ارزیابی میکنید؟
بیات: مسلماَ هر اقدام جدیدی دارای فراز و نشیب‌هایی است که نداشتن الگو، این فراز و نشیب‌ها را شدیدتر می‌کند. شاید برخی تصور کنند، مؤسسه موضوع‌شناسی همانند دیگر مؤسسات پژوهشی، از طرفی تکلیفش روشن و مشخص و از طرف دیگر امکان الگوگرفتن از سایر مراکز پژوهشی برای این مؤسسه نیز فراهم بوده است. هرچند این سخن از جهاتی صحیح است؛ اما واقعیت امر چیز دیگری است و آن اینکه مأموریت مؤسسه موضوع‌شناسی همان‌گونه که از عنوان آن پیداست، عبارتست از: موضوع‌شناسی احکام فقهی به‌صورت سازمانی و در جایگاه یک شخصیت حقوقی. طبعاً سازوکار پژوهشی چنین مؤسسه‌ای با مؤسسات دیگر متفاوت بوده و یکی از عوامل بروز برخی از مشکلات گذشته، برخورد کلیشه‌ای با این مؤسسه است. طبیعتاً راه‌اندازی چنین مؤسسه‌ای به ایجاد مقدمات و لوازم سخت‌افزاری و نرم‌افزاری فراوانی نیازمند است که در دهه گذشته، با تمام فراز و نشیب‌ها این اتفاق تا حدودی به‌خوبی رخ داده است.
به نظر شما دستاوردهای ده ساله مؤسسه موضوع‌شناسی چه بوده است؟
بیات: اینجانب قبل از راه‌اندازی مؤسسه موضوع‌شناسی از طرحی که جناب حجت‌الاسلام والمسلمین فلاح‌زاده برای مقام معظم رهبری آماده کرده بودند، اطلاع داشته و از آغاز با ایشان همکاری کرده‌ام. در ابتدا به‌عنوان مدیر گروه فرهنگی اجتماعی و بعد از آن به‌عنوان معاون پژوهش مؤسسه حضور داشتم؛ لکن به‌دلیل پاره‌ای از مسائل مدیریتی، دو مرتبه از همکاری با مؤسسه فاصله گرفتم. اینجانب از همان ابتدا نسبت به برخی از امور انتقاد داشتم؛ اما اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم، مؤسسه موضوع‌شناسی تاکنون با تلاش‌های بی‌وقفه دلسوزان توانسته است، راهی ناپیموده و پرسنگلاخ را تا اندازه‌ای طی کرده و در عرصه موضوع‌شناسی دستاوردهای ارزشمند و بی‌بدیلی را برای دستگاه فقاهت به ارمغان بیاورد که مهمترین آنها عبارتند از:
٭ ایجاد نهادی قابل اعتماد برای مراجع و مکلفین جهت تشخیص موضوعات احکام فقهی؛
٭ ایجاد دغدغه موضوع‌شناسی در مراکز حوزوی و دانشگاهی و توسعه آن؛
٭ ترویج و گسترش کرسی‌های درس در زمینه موضوع‌شناسی احکام فقهی؛
٭حمایت از پایان‌نامه‌های حوزوی و استفاده از ظرفیت‌های موجود در مدارج علمی؛
٭ تدوین سرفصل‌های موضوع‌شناسی برای ورود در دروس حوزوی؛
٭ ارتباط و انعقاد تفاهم‌نامه‌های متعدد علمی، پژوهشی با مراکز حوزوی، دانشگاهی و دولتی؛
٭ جلب اعتماد مراجع معظم تقلید با برخی از جلسات و فعالیت‌های مؤسسه؛
٭ کسب تجربه و اندوخته علمی در شناخت موضوعات مختلف احکام فقهی؛
٭ اثبات موضوع‌شناسی به‌عنوان دانشی مستقل در انجمن فقه و اصول حوزه علمیه؛
٭ کسب تجربیات ارزشمند در زمینه روش شناخت موضوعات احکام؛
٭ انجام پژوهش‌های موضوع‌شناسانه در عرصه‌های مختلف.
آسیب‌های این مؤسسه از نگاه شما چه بوده است؟
بیات: شاید بتوان گفت مهمترین آسیبی که مؤسسه موضوع‌شناسی در اولین دهه فعالیت خود با آن درگیر بوده، کم‌توجهی به مبانی، اصول و روش شناخت موضوعات احکام فقهی می‌باشد. باتوجه به رویکرد حکمی فقه و به‌دلیل محدودیت و سادگی موضوعات در زمان گذشته، از یک طرف و تبحر فقیهان در برخی از علوم مورد نیاز از طرف دیگر، بسیاری از مباحث موضوع‌شناسی در قرون گذشته مانند امروز گسترده و مطرح نبوده است؛ اما باتوجه به ایجاد تغییرات اساسی در موضوات به‌دلیل توسعه علوم و تغییر سبک زندگی و ورود انبوهی از موضوعات مستحدثه در عرصه‌های مختلف زندگی بشر، مسأله موضوع‌شناسی از اهمیت ویژه برخوردار گردیده است و اساساً فلسفه راه‌اندازی این مؤسسه نیز، توجه و پاسخ به همین نیاز مبرم می‌باشد؛ لذا ورود به موضوع‌شناسی موضوعات فقه مضاف، قبل از مشخص نمودن مبانی آنها در مؤسسه به‌عنوان یک شخصیت حقوقی، معطل ماندن، به نتیجه نرسیدن و یا کم‌اعتباری نتایج پژوهش‌ها را به دنبال داشته است.
برای رفع این آسیب‌ها چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
بیات: اولین گامی که در فصل جدید فعالیت مؤسسه موضوع‌شناسی برای رفع این آسیب‌ها برداشته‌ایم، توجه به مباحث مبنایی و روشی و در اولویت قرار دادن آنها می‌باشد؛ البته در این زمینه با برخی از کاستی‌ها رو‌به‌رو هستیم. ما معتقدیم بخش‌هایی از دانش اصول فقه، مختص به موضوع‌شناسی یا لااقل بین حکم و موضوع مشترک است که می‌بایست، در فرایند شناخت موضوعات احکام فقهی به‌کار گرفته شده و کاستی‌های احتمالی دانش اصول برای موضوع‌شناسی معین و مشخص شود، تا شاهد یک اصول موضوع‌شناسی در کنار اصول فقه باشیم.
ما بر این اعتقادیم که مؤسسه موضوع‌شناسی به‌عنوان یک شخصیت حقوقی، باید کارهای پژوهشی خود را علی‌المبنا، به‌صورت روشمند و از راه‌های کاملاً معتبر انجام دهد. از این رو مجموعه‌ای از مبانی و اصول را که برای اعتباربخشی به نتایج پژوهش‌ها لازم است، جمع‌آوری کرده‌ایم تا براساس مشهورترین و معتبرترین نظریات فقها، مبنای کارهای پژوهشی مؤسسه موضوع‌شناسی قرار گیرد.
چشم‌انداز مؤسسه را در آینده چگونه ترسیم میکنید ؟
بیات: با توجه به حمایت بی‌نظیر مراجع معظم تقلید به ویژه مقام معظم رهبری و فقها و اساتید محترم از این مؤسسه و پشتوانه عظیم فقهی که در حوزه‌های علمیه وجود دارد، چشم‌انداز این مؤسسه روشن است. مؤسسه موضوع‌شناسی مربوط به دستگاه فقاهت و حلقه واسطی بین فقاهت و حکومت است و می‌تواند، مهمترین نقطه برای تعامل فقه با سایر علوم و محلی برای همکاری عینی و عملی بین حوزه و دانشگاه باشد. این مؤسسه می‌تواند با تعامل سازنده با تمام دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و بدنه جامعه، نیازهای موضوع‌شناسانه آنها را به دست آورد و با نگاه فقهی، تبیین معتبری از موضوعات به دستگاه فقاهت برای صدور فتوا داشته باشد.
برای آنکه مؤسسه به جایگاه واقعی خود نایل شود، چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
بیات: همان‌گونه که مطلعید، وقفه دو ساله‌ای در همکاری اینجانب با مؤسسه پیش آمد و حدود شش ماهی است که مدیریت آن، به عهده اینجانب گذاشته شده است. از همان روزهای اول پذیرش این مسؤلیت، برای بر طرف کردن برخی از نقاط ضعف در پژوهش‌ها، اقداماتی صورت گرفت که به برخی از آنها اشاره می‌کنم:
٭ اولویت دادن به مباحث مبنایی و روشی جهت بسترسازی صحیح و علمی برای پژوهش‌های موضوع‌شناسانه و حرکت مستقیم در شناخت موضوعات مربوط به فقه مضاف؛
٭ برگزاری جلسات نقد و بررسی تحقیقات انجام‌شده در مؤسسه جهت رفع اشکالات ساختاری و مبنایی؛
٭ نیروسازی با جذب تعدادی از طلاب جوان، توانمند و علاقه‌مند به مباحث موضوع‌شناسی به‌عنوان پژوهش‌یار و آموزش آنها به‌صورت نظری و عملی؛
٭ جدی گرفتن تدوین طرح‌نامه‌های پژوهشی به‌عنوان نقشه راه و بومی‌سازی طرح‌نامه‌ها براساس مبانی و روش پژوهش‌های موضوع‌شناسانه؛
٭ فعال‌سازی کمیته فقهی، شورای پژوهش، گروه‌های علمی و شورای نشر؛
٭ بازبینی پژوهش‌های انجام‌شده در مؤسسه و تقویت مبانی روشی و ساختاری آنها؛
٭ طراحی و برگزاری کرسی‌ها و نشست‌های علمی در زمینه مباحث مبنایی و روشی موضوع‌شناسی؛
٭ هماهنگی با برخی از اساتید در سطح مراجع معظم تقلید و فقها برای تأمین مطالب موضوع‌شناسانه مربوط به دروس خارج ایشان در سال تحصیلی آینده؛
٭ طراحی دوره‌های مبانی و روش موضوع‌شناسی و پیگیری برگزاری کرسی‌های موضوع‌شناسی در سطح مدارس؛
٭ برگزاری جشنواره آثار موضوع‌شناسی در نیم قرن‌اخیر در سه بخش مبانی، روش و موضوعات فقه مضاف به‌صورت بین‌المللی و در جهان اسلام به‌منظور شناسایی مقالات، کتب و پایان‌نامه‌های تدوین‌شده تا پایان سال ۱۴۰۰ و نیازشناسی برای برنامه‌ریزی آینده در مؤسسه موضوع‌شناسی.
