در سی‌صدو هشتاد و چهارمین جلسه بنیاد قم‌پژوهی که با موضوع «بررسی رساله دکتری شهرسازی: تأثیر مفهوم مکان‌های دروازه‌ای بر اداراک مردم در شهرهای تاریخی – مذهبی؛ نمونه موردی شهر قم از صفویه تا قاجار»، ارائه شد، سلسله مراتب آداب تشرف در معماری قدیم قم مورد بررسی قرار گرفت.
به گزارش خبرگزاری «حوزه»، محمد رضایی‌ندوشن ارائه دهنده این رساله با اشاره به روند تحقیقات و پژوهش دفاعیه دکتری خود گفت: قم از جمله شهرهای منحصر بفرد جهان اسلام است که همواره سلسله مراتب تشرف در دوره‌های مختلف معماری شهرسازی آن رعایت شده است.
رئیس اداره معماری و طراحی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان قم تصریح کرد: آنچه که از بررسی عکس‌ها و گراورهای جهانگردان قدیم مانند «لوئیجی پیچه»، «آدام الولئاریوس»، «اوژن فلاندین»، «ژان شاردین»، «کرنیلوس دبرین» و دلمان از داخل و بیرون شهرقم به دست آمده پیداست که در معماری قدیم قم توجه به حرم آن قدر اهمیت داشته است که در بیرون شهر همواره مسیرهای مستقیم به حرم به طور کامل حفظ شده تا دید گنبد محو نشود.
رضایی‌ندوشن با تاکید بر لزوم حفظ کریدورهای تپه سلام قم گفت: در ورودی قم دو تپه سلام وجود دارد که یکی در نزدیک پل شهید دستغیب خیابان امام فعلی و دیگری در جاده قم – تهران ارتفاعات منظریه است (که در زمان ناصری کشیده شده است.) با قرار گرفتن در هر یک از این دو مکان گنبد طلایی حرم پیداست و مسافران می‌توانند با قرار گرفتن در این مکان‌ها به صورت مستقیم رو به سمت حرم فاطمه معصومه(س) عرض ارادات کنند.
وی با اشاره ساختار کالبدی شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و مشهد گفت: تفاوت عمده قم با دیگر شهرها این است که حرم فاطمه معصومه(س) در حاشیه شهر واقع شده است که گویای قدمت این شهر است.
رئیس اداره معماری و طراحی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان قم در بررسی وضعیت داخل شهر قم در باب معماری خاص این شهر زیارتی بیان کرد: با بررسی عکس‌های به جا مانده از شهر قم به این نتیجه می‌رسیم که معماران قدیم این شهر که بیشتر با دید فرهنگی شهر را می‌ساخته‌اند همواره سلسله مراتب تشرف به حرم را رعایت کرده‌اند.
وی با اشاره به ساخت صحن اتابکی توسط استاد حسن معمار قمی گفت: یکی از مهم‌ترین اصول آداب زیارت ورود از سمت پا به داخل حرم است که با ساختن صحن اتابکی توسط این معمار چیره دست این مهم نیز برای حرم فاطمه معصومه(س) لحاظ شد.
رضایی ندوشن با اشاره به سرسبزی قم قدیم به علت وجود باغات فراوان گفت: در عکس‌های سیاحان گویایی سرسبزی این شهر بوده است. باغاتی که در کنار گنبد طلایی حرم مطهر نمایی زیبایی را به این شهر داده بودند.
وی با انتقاد از نگاه سوداگرانه امروز در ساخت وسازهای شهرقم گفت: همه زیبایی معماری قدیم قم این است که همه شهر از دروازه ورودی گرفته تا حرم مطهر درجهت تسهیل ورود و تشرف به حرم لحاظ می‌شده و در همه عکس‌ها و گراورهای باقی مانده از جهانگردان مشهور، بنا و گنبد حرم فاطمه معصومه(س) کاملا مشهود است.
وی در خصوص معماری و شهرسازی جدید قم گفت: یکی از مهم‌ترین طرح‌های توسعه شهری قم در چهار دهه اخیر طرح حرم – جمکران است. ایده این طرح ایجاد مسیر مستقیم از مسجد مقدس جمکران به حرم حضرت معصومه(س) به طول هفت کیلومتر است؛ به‌صورتی که گنبد حرم و مسجد در یک راستا قرار گیرند. این طرح موجب تخریب بسیاری از باغات و مزارع و نابودی بخش وسیعی از بافت تاریخی شهر قم شده است. هر چند در نگاه اول ایده این طرح همانند احداث جاده تهران – قم توسط امین‌السطان در عهد قاجار است که از منظریه تا قم، مسیری مستقیم به سمت حرم ایجاد کند، ولی تفاوتی عمده با آن در اجرا دارد.
او عنوان کرد: جاده تهران و خیابان امام فعلی هنگامی که محدوده باغات شهر می‌رسید با حفظ باغات موجود و قناعت به کریدور بصری موجود به سمت حرم، مسیر مستقیم به سمت حرم را از سه راه حاج‌زینل به سمت دروازه علیخانی منحرف نموده و در مسیر جاده ساوه قرار می‌گیرد. اما مسیر جمکران به حرم با تملک گسترده بافت تاریخی، مجموعه‌ای ارزشمند از بافت و بناهای تاریخی ایران را نابود می‌کند.
وی افزود: این طرح هم اکنون همچنان یکی از بزرگ‌ترین پردازه‌های شهری ایران است که پس از ربع قرن از زمان شروع آن کاملاً سردرگم مانده و به سرانجام نرسیده است. بخش تخریب شده بافت تاریخی، همچنان با منظری مخروبه در کنار حرم و هسته شهر باقی مانده است.
رضایی‌ندوشن بیان کرد: پردازه دیگری که در قم با هزینه بسیار انجام گرفت پروژه منوریل بود که بدون هر گونه مطالعه اعم از مطالعات تاریخی صورت گرفت. یکی از ایستگاه‌های خط منوریل که قرار بود در رودخانه قم و مقابل حرم انجام شود، ضمن مخدوش کردن حریم بصری آن، سدی برای کریدور بصری خیابان امام می‌شد؛ کریدوری که حاصل احداث مستقیم جاده تهران قم از منظریه به سمت گنبد حرم در دوره‌ی قاجار است. خوش‌بختانه این پردازه به دلیل مخالفت‌ها ناکام ماند که دلیل اصلی مخالفت‌ها ناشی از اهمیت سلام دادن به حضرت معصومه(س) توسط مردم در هنگام قرارگرفتن در این کریدور بصری بود.
وی بیان کرد: هرچند بررسی توسعه حرم حضرت معصومه(س) و پیرامون آن در عصر حاضر (دروه‌ی پهلوی و جمهوری اسلامی) در بازه زمانی رساله حاضر نیست اما نتایج این رساله می‌تواند زمینه نقد بهتری برای اقدامات انجام شده در این دوران را فراهم آورد. اولین اقدامات در دوره‌ی پهلوی اول با تسطیح قبرستان بابلان و تبدیل آن به میدان آستانه، باغ ملی و ساختمان شهرداری انجام می‌شود. مهم‌ترین توسعه‌ای که در دوره‌ی پهلوی در حرم انجام شد، ساخت مسجد اعظم در محل کاخ‌های ساخته شده توسط شاهان صفوی و قاجار در غرب حرم، مابین حرم و رودخانه بود. اقدام دیگر مرمت تدریجی حرم و مسقف نمودن صحن موزه بود. همچنین در این دوره جداره غربی خیابان بالا تخریب می‌شود.
رضایی‌ندوشن در ادامه اظهارکرد: در دوره جمهوری اسلامی مدرسه تاریخی دارالشفاء تخریب و نوسازی شد. البته مهم‌ترین اقدام توسعه‌ای در جنوب و پشت به قبله اتفاق افتاد و با تخریب خیابان موزه و بافت مجاور آن شبستان بزرگ امام‌خمینی و صحن آن ساخته شد. سپس با مسقف کردن رودخانه، صحن جوادالائمه(ع) ایجاد شد. در سمت شرق حرم با تخریب‌های صورت گرفته در پروژه حرم – جمکران، صحن شرقی ایجاد شد. در شمال حرم نیز با تخریب ساخته‌های دوره‌ی پهلوی اول و تخریب کامل باقی‌مانده خیابان بالا میدان بزرگ امام خمینی(ره) ایجاد می‌شود. متأسفانه عموم توسعه‌های انجام شده بدون توجه و شناخت به سلسله‌مراتب تشّرف به حرم حضرت معصومه(س) صورت گرفته است.
وی تاکیدکرد: تأسف دیگری که پس از نگارش این رساله حاصل شد، مربوط به بسیاری از این نقاط عطف سلسله‌مراتب تشّرف به شهر قم است اکنون عموماً از بین رفته‌اند. بسیاری از مکان‌ها مانند تپه‌سلام، مهمانسرای حضرت معصومه(س)، پل‌ها و دروازه‌ها، خیابان بالا، راسته‌ی اصلی بازار قم و بازار سلامگاه در روند توسعه شهری از بین رفته‌اند که موجب خدشه‌دار شدن هویت مذهبی و زیارتی شهر قم شده است. همچنان گنبد مطلّای حضرت معصومه(س) به شکل یک نقطه نورانی از ارتفاعات منظریه دیده می‌شود که متأسفانه وجود این پدیده برای همگان ناشناخته است که در طراحی اتوبان قم – تهران و بازسازی‌های جاده قدیم قم – تهران توجهی بدان نشده است.
رضایی‌ندوشن بیان کرد: بررسی طرح‌های توسعه شهری قم نشان می‌دهد که در عموم آن به نقش مطالعات تاریخی مکان‌ها توجه جدی نمی‌شود و مهندسان مشاور خود را ملزم به شناسایی دقیق تاریخ مناطقی که برای آنها طرح می‌کنند نمی‌دانند. به طور کلی در عموم طرح‌ها به‌خصوص طرح‌هایی که در هسته مرکز و بافت تاریخی شهر قم انجام می‌شود تاریخی بودن شهر قم در نظر گرفته نمی‌شود و طراح می‌پندارد که در یک محیط بکر در حال طراحی است.
وی افزود: هرچند نباید از این نکته غافل بود تا قبل از تدوین این رساله بررسی دقیق و منسجمی در مورد سلسله‌مراتب تشّرف به قم انجام نشده است. شاید اگر رساله حاضر که بر پایه اسناد معتبر تاریخی تدوین شده، پیشتر از این انجام و نتایج آن در طرح‌های توسعه شهری به کار گرفته می‌شد، شاهد این گونه خسارات جبران ناپذیر نبودیم.
رضایی‌ندوشن در پایان تصریح کرد: در روند تکمیل دفاعیه که چهار سال به طول انجامید، بررسی ۴۲ سفرنامه خارجی و ۲۱ سفرنامه داخلی درباره قم درباب معماری تشرف به حرم مورد مطالعه قرارگرفت. همچنین از عکس‌ها و نقاشی جهانگردان نیز درباره پیشینه تاریخ معماری قم کمک گرفتیم.
