با رحلت آیتﷲ مصباح یزدی این سوال مطرح می‌شود که پس از ایشان چه کسی رئیس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی خواهد شد؟
براساس اساسنامه این موسسه مندرج در سایت رسمی آن، انتخاب ریاست موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی برعهده‌ی رهبر معظم انقلاب است و برخی احتمالات نیز درباره هیات‌امنائی شدن این موسسه نیز وجود دارد.
- پیش از پاسخ به سوال فوق نگاهی گذرا داریم به چگونگی شکل‌گیری این موسسه و ارزیابی وضعیت فعلی آن.
موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) را باید اصلی‌ترین میراث علمی و شخصیتی آیتﷲ مصباح یزدی دانست. موسسه‌ای که بواسطه‌ی نقش‌آفرینی‌های فکری آیتﷲ مصباح در ایام دولت اصلاحات و نقش سیاسی در انتخابات ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد بیشتر مورد توجه رسانه‌ای قرار گرفت.
پیشینیه تاسیس موسسه امام‌خمینی به پیش از انقلاب و موسسه در راه حق بازمیگردد. آیتﷲ مصباح یزدی در موسسه درراه حق آموزش برای حوزویان در قالب سیستمی و روشمند را تجربه کرد. تا آنکه با پیروزی انقلاب اسلامی و در همان سالهای نخست با هدف تربیت طلاب متخصص در رشته‌های علوم انسانی، به صورت مستقل «بنیاد باقرالعلوم» را تاسیس کرد. این بنیاد در چند دوره طلاب مستعد و با سابقه‌ی حداقل دوسال درس‌خارج را پذیرش می‌کرد. در نوبت عصر دوره‌های تخصصی برگزار می کرد تا بتواند از میان آنان طلاب متخصص در رشته‌های تربیت، سیاست، اقتصاد و … را تربیت کند.
اساتید متعهد دانشگاه را از تهران به قم دعوت می‌کرد و برای آنان نیز جالب بود که طلابی مدعی هستند می‌خواهند در موضوعات اقتصاد و روان‌شناسی و … متخصص شوند.
دوره‌های مختلف باقرالعلوم برگزار شد و نخستین پذیرفته‌شدگان این دوره‌ها حلقه‌ی اصلی شاگردان آیتﷲ بودند. مانند آقایان غروی، فیاضی،رجبی، میرسپاه، آقاتهرانی و رهنمائی و … .
در سال ۱۳۷۴ اما این بنیاد خود را در سطح یک مرکز آکادمیک رسمی یافت و عنوان خود را به «موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» تغییر داد تا ضمن ارائه‌ی مدارک رسمی دانشگاهی از نظر کمی نیز رشته‌های خود را گسترش دهد. براساس گزارشی که آیتﷲ رجبی قائم مقام موسسه در سال ۱۳۹۸ ارائه داده است «این موسسه مؤسسه دارای ۱۶ رشته و گروه علمی است و در سه مقطع کارشناسی، ارشد و دکتری به طلاب دارای گواهی پایان سطح ۲ حوزه‌های علمیه که در آزمون ورودی مؤسسه موفق گردند علوم انسانی و اسلامی را آموزش می‌دهد.تا کنون ۳۵۵۰نفر از طلاب حوزه‌های علمیه دوره‌های مؤسسه را گذرانده و فارغ‌التحصیل شده‌اند و در سال جاری ۱۰۸۰نفر در سه مقطع یادشده مشغول به تحصیل هستند»
زمین این ساختمان در زمان حضرت امام و به دستور ایشان از موقوفات آستانه مقدس تعیین شده‌بود که با رحلت ایشان در تحویل آن وقفه ایجاد شد. چندماه پس از انتخاب رهبر معظم انقلاب، ایشان دستور انتقال این زمین به موسسه را صادر و هزینه‌ی ساخت این موسسه را برعهده گرفتند. روایت‌های گوناگونی هم درباره مدیریت ساخت آن وجود دارد. به گفته‌ی آیتﷲ مصباح یزدی نقشه‌ی ساختمان از طرف مهندسین آستان قدس رضوی تهیه شد و مدیریت پروژه به مهندسین مترو واگذار شد.
اما حجت‌الاسلام ابوالحسن نواب قائم‌مقام وقت موسسه امام خمینی گفته‌است مدیریت ساخت پروژه ساختمانی موسسه با دستور و حمایت مستقیم آقای هاشمی رفسنجانی بوده‌است.
موسسه امام خمینی در دهه‌ی هفتاد رشد قابل توجهی پیدا کرد. گستردگی رشته‌های آن و امکانات مالی و ساختمانی و محبوبیت جایگاه آیتﷲ مصباح از دلایل توجه طلاب به آن بود. در آن زمان تقریبا تنها موسسه‌ی حوزوی بود که توانست چندین نفر از اعضای هیات علمی خود را در دانشگاه‌های مطرح آمریکا و کانادا بورسیه کند. آیتﷲ مصباح یزدی در این زمینه می‌گوید:«درسفری که به کانادا و پس از آن آمریکا و مقر سازمان ملل داشتم زمینه‌ی آشنائی ما با دانشگاه «مک گیل» فراهم شد. کاردار ما در کانادا گفتند یک صحبت‌هایی شده تا عده‌ای از دانشجویان حوزه علمیه قم را در آنجا بپذیرند. برای من جالب بود و به همین انگیزه به «منترال» رفتیم و با مسئول بخش مطالعات اسلامی آقای «آدامس» ملاقات و گفت‌وگو کردیم و موافقت خود را اعلام کردند. پس از مراجعت در ملاقات با مقام معظم رهبری پیشنهاد دادم دو تن از دوستانی که متاهل بودند وفرزند هم نداشتند اعزام شوند. ایشان استقبال کردند و موضوع را برای تامین هزینه به آقای هاشمی ارجاع دادند. با آقای هاشمی که صحبت شد گفتند حالا که بناست این طور کاری انجام بشود یک چیزی که سال‌ها آرزوی آن را داشتیم چرا فقط دو نفر اعزام کنید؟ ده بیست نفر بفرستید. گفتیم مشکلاتی دارد. ایشان گفتند هر مشکلی داشته باشد من حل میکنم. در نهایت ۱۲ نفر از دوستان انتخاب و اعزام شدند»[۱]
موسسه امام خمینی در دهه هفتاد و نیمه اول ۸۰ رشد قابل توجه کمی و کیفی داشت. این رشد همزمان با جریانات سیاسی انگیزه‌ی مضاعفی را برای شاگردان آیتﷲ ایجاد کرده بود تا با احساس قدرت و تکلیف وارد عرصه‌‌ای بزرگ‌تر شوند. این عرصه همان انتخابات سال ۱۳۸۴ بود!
به جرات می‌توان گفت تنها حامی سازمانی و تشکلی از احمدی‌نژاد موسسه امام خمینی بود. اما به نظر می‌رسد این پیروزی و عمل به تکلیف سیر نزولی این موسسه را استارت زد. بر این اساس می توان ادوار تاریخی این مرکز را پس از این مرحله به دو دوره تقسیم کرد:
دوره اول را می توان تا قبل از سال۸۴ دانست که رویکرداصلی مؤسسه در حوزه علمی و مقابله با جریانات روشنفکری بود که به موفقیت‌های مهمی نیز دست یافت وارمغان آن تعداد قابل توجهی نشریه علمی پژوهشی و پژوهش های نظری بود .کارکرد اصلی این مرکزبه جهت گفتمان، مقابله با سایر گفتمان‌های علمی زاویه‌دار با مبانی دینی و اسلامی بودند.
دوره دوم پس از ۸۴ و با ورود و حمایت‌های این مرکز از محمود احمدی‌نژاد شروع شد. دوره‌ای که مؤسسه کمتر درگیر جریانات فکری مقابل بوده و جریانات سیاسی نیز بدان اضافه شدند که در نهایت با افول و زاویه گرفتن آقای احمدی‌نژاد ، مؤسسه وارد فضای جدیدی شد. مؤسسه پس از این دوره نتوانست مرجعیت علمی که در دهه هشتاد داشت را احیاء کند و ویترین اصلی این مرکز لایه‌هایی از عناصر سیاسی این مرکز شدند که در جریان سیاسی جبهه پایداری فعال بودند. با شروع انتخابات ۹۲ و حمایت‌های همه‌جانبه آیتﷲ مصباح از لنکرانی ، این‌همانی مؤسسه امام خمینی(ره) و جبهه پایداری بیشترقوت گرفت.
می توان کنشگران و فعالان اصلی این مرکز پس از این دوره را به چند سطح تقسیم نمود:
-کنشگران علمی شامل سطحی از اعضای هیئت علمی و اساتید این مرکز که علیرغم ورود مؤسسه در حوزه‌های سیاسی همچنان متمرکز برفضای علمی بوده و تلاش کرده‌اند که درسالهای گذشته فعالیت علمی خود را با قوت حفظ کنند.
-کنشگران سیاسی که طیفی از فعالان است که در جریان جبهه پایداری فعال بوده و تلاش کرده‌اند در سالهای گذشته در نهادها و مراکزحاکمیتی ورود کنند. این سطح از فعالان بیش از هر چیز در سطح سیاسی و انتخابات فعال بوده‌اند.
-کنشگران حوزوی که جمعی از مرتبطین این مؤسسه می‌باشد که درمراکز راهبردی و مهم حوزه فعال بوده‌اند و در فضای حوزه در سطح درس خارج تدریس دارند.
در نهایت به نظر می رسد آنچه که در سالهای گذشته بیش از هرچیز منجر به تضعیف این مؤسسه گردیده تبدیل شدن جریان سیاسی این مرکز به ویترین مؤسسه و غفلت از معرفی و تقویت بخش‌ها و شخصیت‌های علمی این مرکز شده است.
- چه کسی رئیس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خواهد شد؟
در دو دهه‌ی اخیر آیتﷲ محمود رجبی به صورت رسمی جانشین و قائم‌مقام آیتﷲ مصباح یزدی بوده‌است.روال حاکم بر اغلب انتصابات رهبر معظم انقلاب نیز انتخاب فردی درون‌سازمانی و کسی است که در کنار رئیس پیشین بیشترین اشراف را بر مجموعه دارد.
براین اساس اصلی‌ترین گزینه‌ی ریاست بعدی این موسسه آیتﷲ محمود رجبی است. وی متولد ۱۳۳۰ در جاسب استان مرکزی است. در سال ۱۳۵۰ وارد حوزه علمیه قم شد و از نخستین شرکت‌کنندگان در دوره‌های بنیاد باقرالعلوم بود. رشته‌ی تخصصی وی جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی است که در این زمینه مقالات و کتاب‌های متعددی دارد.
آیتﷲ محمود رجبی همکاری اجرائی و علمی با مراکز مختلف حوزوی و دانشگاهی از جمله پژوهشگاه حوزه و دانشگاه را دارد. او عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شورای عالی حوزه‌های علمیه و کاندیدای انتخابات خبرگان بوده‌است.
اما ممکن است براساس برخی مصالح گزینه‌های دیگری نیز از سوی دفتر رهبری مورد بررسی و پیشنهاد به رهبر معظم انقلاب قرار گیرد. از جمله امتیازات موسسه امام خمینی قدرت سازمانی و شاگردپروری آیتﷲ مصباح یزدی است که افراد متعددی در سطح ریاست این موسسه تربیت کرده‌است که می‌توان به آیتﷲ عباس کعبی و سیداحمد رهنمائی اشاره کرد.
باید دید ریاست بعدی این موسسه چه اولویت‌هایی برای خود تعریف خواهد کرد. قطعا بازگشت به اهداف اصلی موسسه یعنی تربیت طلاب متخصص در علوم انسانی باهدف پاسخگوئی به شبهات و عقائد انحرافی اولویت نخست این موسسه باید باشد. هدفی که در ۱۵ سال اخیر بخاطر ورود برخی از اعضای آن به تشکیل جناح‌های سیاسی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌است.
[۱] گفتمان مصباح/ص ۱۹۴
منبع: مجلهٔ اینترنتی «مباحثات»
تصویر پیش‌خوان: مهدی مریزاد/خبرگزاری رسا
